مبحث اول : معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی
برای
ارائه تعریف مناسب از خسارت معنوی لازم است معنای لغوی خسارت روشن شده و
سپس انواع خسارت و ملاک تقسیم بندی آن معلوم شود. و طرح یک مسئله علمی و
ارائه پاسخ مناسب آن منوط به دریافت مبادی تصوری و تصدیقی آن مسئله است .
لذا مسئله جبران مالی خسارت معنوی امری است که مهمترین مبدأ تصوری آن مفهوم
خسارت است ، بنابراین بحث از معنای لغوی و اصطلاحی خسارت ، امری ضروری و
اجتناب ناپذیر است .و اصل جبران خسارت معنوی منشاء و فطری انسانی دارد که
موضع ادیان الهی با توجه به مقتضیات زمانی خود تنها معرّف دگرگونی شکل آن
است که در این مبحث تطور تاریخی آن نیز به نحو مختصر ارائه می‌شود .
1-1-1 معنی لغوی خسارت
کلمه‌ی
خسارت از لغات زبان عربی است که درزبان فارسی نیز استعمال می‌گردد و در
فرهنگ‌های لغت مختلف برای این کلمه معانی مشابه و احیاناً مختلفی ذکر
گردیده است :
چنانکه
کلمه خسارت در « المعجم الوسیط » به معنی « زیان کردن در تجارت » معنی
نموده‌اند و مولف المنجد ضرر را به معنای ضد نفع ،شدت ضیق ، سوء حال و نقص
شیء دانسته است .(معلوف 1973 م . ،ص 447) مولف قاموس المحیط و قابوس الوسیط
آن را به معنای ضد نفع ، شدت ، سوء حال ، نقص دراموال و انفس دانسته است .
راغب
اصفهانی با عنایت به استعمال این لغت در قرآن کریم ، ضُرّ ( وزن فُعْل )
را به معنای بد حالی دانسته و هم او می‌گوید که ضُرّ اعم از آنچه در نفس
باشد مانند فقدان علم ،عفت یا در بدن مانند نقص عضو یا در حال مانند کمی
مال و جاه و ضَرّ (وزن فَعل ) پیوسته مقابل نفع بکار رفته است (راغب
الاصفهانی ، 1404، ص 293)
کلمه‌ی
خسارت به فتح خاوراء در زبان فارسی مترادف واژه‌های زیان و ضرر است
(دهخدا، 1337 ، ج 2 ، صص 524- 523 و به معنای 1- ضرر کردن ،زیان بردن 2-
زیانکاری ، زیانمندی 3- زیان ، ضرر است ( معین 1375 ص 1419) ازاین رو در
معنای زیان گفته شده است زیان به معنی 1- ضرر مادی یا معنوی ، خسارت مقابل
سود و نفع 2- آسیب و صدمه 3- نقصان ، زیان بردن و ضرر رسانیدن است ( همان
منبع ، ص 1767) در معنای کلمه ضرر لغت شناسان نوشته‌اند ، ضرر عبارتست از
1- زیان وارد آوردن 2- گزند رسانیدن 3- زیان ، خسارت ،مقابل نفع 4- گزند و
آسیب ( همان منبع ص 2186)
دکتر جعفر لنگرودی در کتاب ترمینولوژی حقوق درباره معنی خسارت آورده است « خسارت مدنی – فقه » دو معنا دارد .
الف ) مالی که باید از طرف کسی که باعث ایراد ضرر مالی به دیگری شده به متضرر داده شود .
ب) زیان وارد شده را هم خسارت گویند ( لنگرودی ، 1376، ص 260)
اگر
چه کلمه خسارت از مفاهیم بدیهی و روشن است ، تأمّل در آثار لغت شناسان ما
را در دریافت موارد استعمال آن رهنمون می شود . با دقت در موارد استعمال
خسارت و کلمات مترادف آن در زبان فارسی نتیجه می گیریم که این کلمه در زبان
فارسی به معنای مصدر ، اعم از لازم و متعدی ، و اسم مصدر بکار گرفته است
.و معادل فرانسوی واژهی خسارت کلمه‌ی “Dommaye”,”Prejuduce” است .
1-1-2- معنی اصطلاحی خسارت
خسارت
تعریف قانونی ندارد ( لنگرودی ، 1376، ج 4 ، ص 21) بعضی از حقوقدانان
داخلی واژهی خسارت و ضرر را مترادف تلقی کرده و یکی را به جای دیگری
استعمال نموده‌اند ولی باید توجه داشت که واژهی خسارت اعم از کلمه‌ی ضرر
است چون کلمه‌ی خسارت علاوه بر معنای زیان که به دیگری وارد می شود بر
تاوان و غرامتی که به زیان دیده داده می شود نیز دلالت می‌کند . برخی از
حقوقدانان در تعریف ضرر می‌نویسند :« در هر جا که نقصی در اموال ایجاد شود
یا منفعت مسلمی فوت گردد یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخصی لطمه‌ای وارد
شود می‌گویند ضرر به بار آمده است.» ( سنهوری ، 1954، ج 1،ص 697)
برخی
نیز در بیان ضررنوشته‌اند :« ضرر ممکن است به واسطه‌ی از بین رفتن مالی
باشد یا به واسطه‌ی فوت شدن منفعتی که از انجام تعهد حاصل می شده است». این
تعریف به تبعیت از ذیل ماده 728 قانون آیین دادرسی مدنی ارائه شده و از
جامعیت برخوردار نیست. بدیهی است حقوق دانان باید با عنایت به قانون و عرف و
دیگر منابع حقوق، تعریف خود را از یک مفهوم ارائه دهند. چه ،اتکا به یکی
بدون دیگری چه بسا او را از دست‌یابی به مفهومی که از جامعیت برخوردار باشد
باز می‌دارد ، باید اذعان کرد که مفهوم خسارت و ضرر از مفاهیم عامه است که
ذاتاً روشن و بدیهی است و ورد حقوقدانان در تعریف آن ، بیشتر ناظر به
دست‌یابی تنوع و تکثر موارد و مصادیق آن است . در قانون مدنی ایران هنگامی
که از خسارت ناشی از عدم ایفاء تعهد یا جبران خسارت سخن به میان می‌آید ،
منظورشان زیان وارد شده و هنگامی که از تأدیه خسارت بحث می‌کنند منظورشان
جبران ضررهای وارد شده می‌باشد( مواد 221 ، 227، 229، قانون مدنی ) ( امامی
، 1366، ص 407)
در
مواد 9، 12، 13، 14 و 16 قانون آیین دادرسی کیفری عناوین « ضرر و زیان »
با هم به کار رفته است. این نوع به کارگیری واژه‌های مترادف در نگارش قانون
این ذهنیت را پدید می آورد که قانون گذار برای این دو واژه معنای متفاوتی
قائل است چون بکارگیری واژه‌های مترادف در قانون واحد ، مغایر با منطق
نگارش قانون است . با تأمل در معنای این دو واژه در این مواد تفاوتی دیده
نمی‌شود ، بنابراین آن را باید بر تسامح در مقام نگارش قانون حمل کرد .
برخی از حقوقدانان در این زمینه نوشته‌اند :« در عرف قضایی کشور ما اصطلاح
« ضرر و زیان » بدون اینکه هر یک از کلمات آن دارای آثار حقوقی ویژه ای
باشد متداول شده و در اغلب نوشته‌های حقوقی و قضایی و حتی در متن بعضی از
قوانین دیگر نیز با همین ترکیب به کار رفته و مصطلح شده است » ( آخوندی ،
1368 ، ص 272)
قانونگذاردر
اصل 171 از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در بسیاری از مواد قوانین
مختلف عادی برای ارائه مفهوم خسارت از واژهی ضرر استفاده کرده است .
در
آثارفقیهان متقدم تعریف مستقلی از خسارت ارائه نشده است ولی عنوان ضرر در
موارد و مصادیق خسارت به کارگرفته شده است . درمتون فقهی متاخرین نیز مفهوم
خسارت به وسیله‌ی واژهی ضرر بیان شده است .
مرحوم
موسی خوانساری در تقریرات درس فقیه و اصولی مبرز میرزای نائینی می‌نویسد
:« ضرر عبارتست از فوت آنچه که انسان آن را داراست ، اعم از اینکه نفس باشد
یا عرض یا مال یا جوارح ، بنابراین چنانچه مال کسی یا عضوی ا ز اعضای او
به جهت اتلاف یا تلف ناقص شود یا شخص بمیرد یا به عرض او لطمه وارد آید در
این صورت می‌گویند ضرر به او وارد آمده است ، بلکه با عنایت به عرف « عدم
نفع » در موردی که مقتضی آن تمام و کامل شده باشد ضرر به حساب می‌آید»
(نجفی خوانساری ، 1418- 1421 ق ج 2 ، ص 198) مرحوم شیخ محمدحسین حلی در
تعریف ضرر آورده است :« ضرر مصدر ( ضر ) نقص در سال یا نفس یا آبرو است
همانگونه که در کتب لغت بدان تصریح شده است » (حلی ، 1415 ق ، ص 201)
مولف
در کتاب القواعد الفقهیه ضرر را به معنای از دست دادن هر یک از مواهب و
نعمت‌های زندگی اعم از جان ، مال و حیثیت یا هر چیز دیگر که انسان خود از
آن بهره‌مند است ، دانسته (مکارم شیرازی ، 1411 ، ج 1، ص 49)
پس
در فقه نیز همانند حقوق ، سلب حیات فرد ، از دست دادن سلامتی جسم ، نقص در
اموال، فوت، منفعت مسلم ،از بین رفتن حیثیت و اعتبار شخص ، لطمه به عواطف
شخصی، خانوادگی، ملی و مذهبی فرد و از دست دادن هر گونه سرمایه و دارایی و
حقی که شخص واجد آن بوده و از آن بهره‌مند بوده است یا اقتضای بهره‌مندی آن
در نزد عرف وجود دارد ، خسارت وضرر به شمار می آید.
در قرآن کریم خود کلمه « خسارت » استعمال نشده است ولی کلمات هم خانواده آن مانند « خسراً و « الخسران» و « خسروا» استفاده شده است .
در حقوق فرانسه نیز خسارت به معنی ضرر وارده با الفاظ
Dommage- interest , prejudice Domage
و جبران خسارت با کلمات indemnisation – Reparation, Compen sation تعبیر و بیان شده است .
1-1-3-انواع تقسیمات خسارت و معیار آن
خسارت
و ضرر به اعتبارات مختلف تقسیمات متفاوت می‌یابد . خسارت به اعتبار اینکه
به یک شخص وارد می شود ، فردی و از آن جهت که به یک گروه یا جمع وارد شود ،
درحالی که نتوان فرد معین یا افراد مشخصی از آنها را متضرر به شمار آورد،
جمعی تلقی می شود ( لوراسا ، 1375، صص 109- 105)
برخی
از نویسندگان حقوق اسلامی ضرر و خسارت را از آن جهت که به مال تعلق می
گردد، ضرر مالی و بدان دلیل که به بدن وارد می شود ، خسارت بدنی و بدان جهت
که به عرض و شرف تعلق می گیرد ، خسارت معنوی دانسته‌اند . این تقسیم‌بندی
در حقوق فرانسه هم وجود دارد .
بسیاری
از حقوقدانان ، خسارت را از آن جهت که به دارایی‌ها و حقوق مالی وارد می
شود خسارت مادی و از آن جهت که موجب لطمه بر سرمایه‌ی معنوی است خسارت
معنوی دانسته‌اند . در بسیاری از نوشته‌های حقوقی و در قوانین بسیاری از
کشورها از این تقسیم خسارت پیروی شده است.(صفایی ، 1355 ، ص 258)
عده‌ای
از حقوق دانان نظر به عدم تمییز خسارت مادی از معنوی در برخی از زیان‌هایی
که به فرد وارد می شود خسارت را به سه قسم مادی ، معنوی و مختلط تقسیم
کرده‌اند .(لوراسا ، 1375 ، ص 108)
هم چنین خسارت به اعتبار منشأ پیدایش آن به سه دسته 1- خسارت ناشی ازنقض قرارداد
2- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی و 3- خسارت ناشی از ارتکاب جرم ، تقسیم می شود .
الف) خسارات ناشی از نقض قرارداد:
هرگاه
بین دو طرف ، قراردادی بمنظور انجام یا ترک فعل حقوقی یا مادی وجود داشته
باشد ومتعهد در زمان پیش‌بینی شده آن را به مرحله اجرا در نیاورد ، ممکن
است موجب خسارت مالی یا معنوی متعهد له شود .دراین صورت منشأ خسارت نقض
متعهد قراردادی بوده ؛ و مسئولیت متعهد قراردادی است .
البته
نقض قرارداد در بیشترموارد خسارت مالی به همراه دارد و در پاره‌‌ای موارد
موجب خسارت معنوی نیز می‌شود به طورمثال اگر درنمونه‌های زیر رابطه طرفین
را بر مبنای قرارداد تحلیل کنیم، زیاد معنوی ناشی از تخلف از قرارداد است .
صدمه‌های جسمی که سرنشین وسیله نقلیه در اثر سانحه و بروز جرح می‌بیند ،
زیان ناشی از معالجه یا درمان نامطلوب پزشک یاکوتاهی او در انجام اقدامات
لازم ، افشاء اسرار محرمانه بیمار بوسیله پزشک و یا اسرار موکل بوسیله وکیل
، انتشار یک اثر تألیفی بصورت اشتباه و تحریف شده یا نامطلوب توسط ناشر ،
تأخیر هواپیما یا قطار و در نتیجه نرسیدن مسافر در یک مجلس ضروری یا مراسم
تشییع جنازه خویشاوند نزدیک ازجمله خسارتهای معنوی هستند که در نتیجه عهد
شکنی و تخلف از قرارداد طرفین بوجود آمده است ( السنهوری ،]بی تا[ ج 1، ص
681 )
بنابراین
تخلف از قرارداد ، در بسیاری موارد موجب بروز خسارت مالی یا معنوی می‌شود
که طبق قواعد کلی حاکم بر قراردادها متخلف در برابر زیان دیده مسئول جبران
این خسارات است و این مسئولیت قراردادی نامیده می شود .
ب- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی یا عمل نامشروع
در
بسیاری موارد ، خطای شخصی موجب بروز خسارت مالی یا معنوی می‌گردد به بیان
دیگر هرگاه بین دو طرف رابطه‌ای قراردادی نباشد و اقدام زیان بار عامل نیز
بموجب قوانین ممنوع نباشد ، اگر فعل یا ترک فعل عامل موجب بروز خسارتی گردد
که بتوان به او منسوب نمود ،منشأ خسارت ، خطای شخص عامل است .
خطا
در مفهوم گسترده ی آن شامل ارتکاب فعل از روی سوء نیت و عمد و نیز
بی‌مبالاتی غفلت و یا حتی خطای محض می‌گردد در تمام این موارد ،رابطه‌‌ی
علیت بین « فعل عامل » و « وقوع خسارت » باید وجود داشته باشد و او باید به
حکم قانون و به طور قهری مسئولیت جبران خسارت وارد بر زیان دیده را بر دوش
کشد .
این
نوع مسئولیت که به عنوان ضمان قهری یا مسئولیت مدنی مرسوم گردیده است،
دارای گستره‌ی فراوانی است مثال ، اتلاف مال غیر بدون مجوز قانونی یا تصرف
آن ،توقیف و بازداشت شخص ، توهین و اقتراء ، ضرب و جرح و تهدید ،هتک حریم
منزل ،سوء استفاده از شهرت تجاری یا علائم صنعتی ؛ تحریف یا اقتباس نابجای
یک اثرعلمی یا ادبی و مانند آن ، نمونه‌هایی از خسارات مالی یا معنوی هستند
که ممکن است حتی بدون سوء نیت و از روی اشتباه عامل ، بروز نمایند . در
هرحال ، دراین قبیل موارد تقاضای جبران خسارت مبتنی بر خطای مدنی یا
مسئولیت مدنی می‌باشد ؛ یعنی همین که رابطه زیان با فعل مرتکب احراز شود او
در برابر زیان دیده با رعایت شرایط دیگر مسئول جبران خسارت وارده شناخته
می شود .
ج- خسارت ناشی از ارتکاب جرم
در
موارد بسیاری ، منشأ بروز خسارت مالی یا معنوی ، ارتکاب جرم است . یعنی
مجرم برخلاف قانون و نظم عمومی جامعه به اعمالی دست می‌زند که ممنوع است و
از نظر قانونی ارتکاب این قبیل اعمال ، مجازات مرتکب را در پی دارد .به
عنوان مثال هرگاه در اثر ایجاد حریق عمدی ، مالی بطور کلی یا جزئی آسیب
ببیند ،یا در اثر توقیف غیرقانونی شخصی از فعالیت روزمره خود و کسب منفعت
باز بماند یا حیثیت و آبروی او مخدوش شود ، یا در اثر بخش شایعه یا امور
خلاف واقع یا اسرار محرمانه ، شخصی اعتبار اجتماعی خود را از دست دهد . یا
در اثر پاشیدن ، اسید چهره دختر جوانی تغییر یابد ، خسارت مالی یا معنوی
وارد بر زیان دیده ناشی از ارتکاب جرم می‌باشد و بموجب ماده 9 قانون آئین
دادرسی کیفری ایران ، بر حسب مورد متضرر از جرم می‌تواند تقاضای مجازات یا
جبران خسارت یا هر دو را بنماید .
:: برچسب‌ها:
دانلود ,
پایان ,
نامه ,
مفهوم ,
و ,
مبانی ,
تئوریک ,
خسارت ,
معنوی ,
:: بازدید از این مطلب : 81
|
امتیاز مطلب : 0
|
تعداد امتیازدهندگان : 0
|
مجموع امتیاز : 0
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
