معماري گذشته

معماري مناطق كويري در عين پاسخگويي به نيازهاي انسان و شرايط محيط، جلوه هايي از تجلي كالبد بخشيدن به ارزش ها و باورهاي فرهنگي جامعه را نيز به نمايش مي گذارد مانند بهره گيري از سلسله مراتب، كه در عين اينكه توجه به درون و بطن را به زيبايي نشان ميدهد، با ايجاد قلمروهاي مختلف (خصوصي، عمومي، نيمه عمومي و...) محرميت، خلوت و خصوصيت و امنيت مورد نياز اهل خانه و حرمت خانواده و تجلي ارتباط انسان و طبيعت و فضاي زندگي را در حد اعلايي فراهم مي كند.

در معماري سنتي، جايگزيني و استقرار عناصر و اجزاء در رابطه اي هماهنگ و منطقي و تكميل كننده با ساير اجزا است. اين هماهنگي در مقوله تناسب ها،‌اندازه ها ، رابطه انسان و طبيعت و عناصر طبيعي قابل تعريف و شناخت است. در اين مناطق با وجود شرايط نامطلوب محيطي (عدم وجود رطوبت مناسب، دماي بهينه و ... ) بهره گرفته شده و هم از مفاهيم و نمادهاي معنوي در ايجاد فضاها به زيبايي و زيركي خاصي استفاده شده است كه جنبه سلامت رواني و باورهاي ديني را در بطن خويش نهفته دارد. سيستم حياط مركزي با آب نماها،‌درختان و بازي نور و سايه،‌نمونه هايي از اين دقت و توجه به ايجاد شرايط بهينه براي آسايش در اين مناطق است.

در معماري كويري به مسئله انرژي، منابع طبيعي و بهره برداري درست از آفتاب، جهت ها، باد و ... (به عنوان منابع پايدار انرژي در مقابل سوخت هاي فسيلي ناپايدار) توجه خاص شده است تا حدي كه، يكي از ويژگيهاي بارز معماري اين مناطق مي باشد. شايد بتوان گفت دوري از اسراف و بطالت، استفاده از مصالح بومي، انتخاب رنگ و اشكال مناسب،‌توجه به نوع و روش بهره گيري از منابع طبيعي،‌انتخاب منابع انرژي مناسب ، تلفيق جنبه هاي معنوي و مادي حيات به عنوان بنياد و حتي مسلط بر فعاليتهاي انسان و نتايج حاصله از آنها، احساس مالكيت انسان بر اشياء و فضاها به عنوان عاملي در جهت حفاظت و بهره برداري بهتر از آنها، توجه به روح جمعي به جاي فردگرايي و نمايش، كمال جويي انسان و كمال بخشي به آن و بسياري ويژگيهاي ديگر را ميتوان شاخصه هاي اصلي معماري بومي دانست.

2- سابقه شهر يزد (سير تحولات زيستي و كالبدي در يزد)

به طور كلي در سرزمين هاي اسلامي، شهر اسلامي را ميتوان مجموعه اي از مناطق و محلات متجانس و همگن دانست. گروههايي كه در اين مناطق مي زيسته اند،‌هويت،‌مذهب و قوميت خود را براي قرن ها همچنان حفظ كرده اند. بررسي ها نشان ميدهد كه در گذشته، شهر يزد داراي محلات متعددي بوده است. محلات شهر، جايگاه زندگي طبقات اجتماعي مختلف، صاحبان مشاغل گوناگون و پيروان اديان مختلف بوده است. روابط نزديك اقتصادي، اجتماعي، نظام محله اي ويژه شهرهاي سنتي و شيوه توليد كارگاهي بر سازمان اجتماعي فضايي شهر تأثير داشته است، بطوريكه در يك محله، بخش هاي اعيان نشين،‌صاحبان كارگاههاي خصوصي و فقيرنشين كنار هم قرار داشته و يا دو محله متعلق به اعيان و تهيدستان شهري كنار هم قرار مي گرفته است. خانه هاي اعيان نشين معمولاً مشخص و مانند مراكز محلات در تقاطع و يا در مسير گذرگاههاي اصلي قرار داشته است.

در محلات شهر يك نفر از بزرگان محله از طرف اهالي انتخاب مي شد كه نقش رئيس محله را داشت. بزرگ محله را گاهي،‌كلانتر مي ناميدند كه در اين صورت نقش وي مهمتر بود.

رابطه توليد و كار به صورت رابطه بين استادكار و شاگرد در صنايع وجود داشت و معمولاً كار طاقت فرسا به صورت ميراث به فرزندان و شاگردان منتقل مي شدند.

كارگاهها در مسير گذرگاههاي اصلي شهر و يا در تقاطع آنها قرار داشت. برخي نيز از خانه هاي خود به صورت كارگاه استفاده مي كردند كه در اين صورت توليد شكل خانگي پيدا ميكرد، كارگاههاي نساجي كه با شركت زنان و فرزندان اداره مي شد نقش اساسي در اقتصاد خانه داشت و خانواده را به عنوان يك سازمان اقتصادي فعال مي نمود. اساس اقتصاد شهر را به ويژه صنعت نساجي كارگاهي تشكيل مي داده است.

امروزه اشكال پيچيده روابط اجتماعي – اقتصادي و دگرگون شدن توليد شهري در يزد و تسلط وجه توليد كارخانه اي بر كارگاهي و قرارگيري شهر در شبكه ارتباطات اجتماعي اقتصادي، در سطح كشور، باعث شده كه نظام محله اي در شهر از ميان برود و محله به عنوان يك واحد زندگي شهري به شكل گذشته اهميت خود را از دست بدهد.

شهر يزد، مانند بسياري از شهرها از زمان قاجار و شروع روابط ايران و اروپا شروع به تغييراتي نمود. هر چند اين تغييرات چندان باعث به هم ريختن سيستم هاي كالبدي و روابط اجتماعي – اقتصادي شهر نشد. تغييرات در نظام هاي شهري و محله اي به صورت مشخص از دوران پهلوي اول و خصوصاً در دهه هاي چهل و پنجاه به وقوع مي پيوندد.

ورود ماشين به سيستم هاي ارتباطي شهر،‌ سرعت تحولات،‌گسترش ارتباط و يك نوع تجدد خواهي و شيفتگي در برابر غرب باعث ايجاد شبكه هاي دسترسي جديد يعني خيابان ها با سيستم شطرنجي و شبكه اي،‌همچنين ايجاد محلات جديد در حاشيه شهر با سيستم هاي ساخت و ساز نوين گرديد. اين حركات همراه با تغيير در سيستم روابط اجتماعي و ايجاد ادارات دولتي و ايجاد كارخانه ها و كارگاههاي جديد و بزرگ همراه بود كه به صورت عمده تغيير سيستم سكونتي و كالبدي را از حالت سنتي ودر بافت قديم و الگوهاي گذشته به سيستم شهرسازي جديد و فارغ از روابط اجتماعي – اقتصادي گذشته طلب مي نمود.

3-1- مقدمه

هر واحد جغرافيايي در مقياس كوچك (micro) و چه با مقياس كلان (macro) بعنوان يك سامانه زيستي و حياتي از عناصر متشكله جاندار و بيجان كه هر يك روابط متقابل و پيچيده اي دارد تشكيل ميشود در اين ميان اقليم نه تنها بعنوان يك جزء بلكه به صورت يك عامل هويت و ماهيت بخش ويژگيهاي عمومي ساير اجزاء متشكله يك اكوسيستم يا زيست بوم را نيز تعيين مي كند. بطوريكه بسياري از خصوصيات طبيعي اكولوژيكي انساني مانند پوشش گياهي، وضعيت آبهاي سطحي و زيرزميني، ساز و كار فرسايش و حتي معيشت انسانها نيز تا حدود زيادي به ويژگيهاي آب و هوايي و اقليم شناسي بستگي دارد اين مسئله در زيست بوم هاي خشك و بياباني و مناطق كويري نيز صادق است و همين عوامل محيطي هستند كه در تعيين نحوه پراكندگي، چگونگي سازگاري موجود زنده با محيط و نيز ساختار اجتماعات زيستي نقش اساسي را برعهده دارند. بطور مثال هر گياه يا جانور براي مقابله با عامل اقليم كه تأثير آن از حدود امكانات موجود زنده خارج است بايد خود را با شرايط اقليمي سازگار كند و هر چه توانايي يك سيستم زنده در دفع اختلالات وارده بيشتر باشد به همان نسبت در تعادل اكولوژيكي آن تأثيرگذار بوده و آن سيستم پايدارتر خواهد بود.

لذا شناخت هر چه دقيق تر و همه جانبه مسائل اقليمي ميتواند به نوعي در پايداري زيست بوم‌ها (بخصوص در مناطق خشك و بياباني ) نقش مؤثري داشته باشد.

3-2- خصوصيات اقليمي مناطق گرم و خشك (فلات مركزي)

در اين اقليم كه بيشتر مناطق نيمه استوايي را شامل ميشود بدليل وزش بادهاي مهاجر كه از جنوب غربي و شمال غربي به طرف استوا در حركتند هوا بسيار خشك است اين بادها هنگام عبور از قاره هاي بزرگ بيشتر رطوبت خود را از دست مي دهند علاوه بر اين در مناطق نيمه استوايي كه جزء مناطق پرفشار هستند هوا به دليل حركت از قسمت هاي بالايي اتمسفر به پائين گرم و خشك مي شود توجه به خشكي هوا در اين مناطق كه با ويژگيهاي ديگري همراه است از نظر تأمين آسايش انسان و در نتيجه طراحي ساختمان اهميت فراواني دارد. در شكل (4-1) و نمودار (4-1) حوزه هاي اقليمي مختلف جهان نشان داده شده و خصوصيات اقليم گرم و خشك با ساير اقليم ها مقايسه گرديده است. تابش مستقيم آفتاب در اين مناطق شديد است و 700 تا 800 كيلو كالري در هر ساعت در متر مربع (K.Cal/n/m) در سطوح افقي انرژي توليد مي كند و با افزايش پرتو منعكس شده از سطوح باير زمين شدت آن بيشتر مي شود آسمان اين مناطق در بيشتر مواقع سال بدون ابر است ولي معمولاً بعد از ظهرها در اثر گرم شدن و حركت لايه هاي هواي نزديك به زمين مه و طوفان گرد و غبار پديد مي آيد. رطوبت كم و نبودن ابر در آسمان باعث ميشود دامنه‌ي تغييرات دماي هوا در اين مناطق بسيار زياد شود در تابستان تابش آفتاب در طول روز سطح زمين را تا 70 درجه سانتگيراد گرم مي كند در حاليكه هنگام شب دماي سطح زمين به سرعت كاهش مي يابد و به 15 درجه سانتيگراد يا پايينتر مي رسد دماي هوا در روزهاي گرم تابستان به 40 تا 50 درجه سانتيگراد و در شب ها به 15 تا 25 درجه‌ي سانتيگراد مي رسد در فلات مركزي كه بزرگترين منطقه‌ي ايران است. شكل (4-2) و اطراف آن را ناهمواريهاي مرتفعي محصور كرده صرفنظر از حاشيه‌ي متصل به ارتفاعات و برخي حوزه هاي مستقل داخلي شرايط آب و هوايي گرم و خشك است و از جمله مشخصه هاي آن زمستان هاي سخت و سرد و تابستان هاي گرم و خشك است.

ويژگيهاي معماري بومي مناطق گرم و خشك

ساكنين مناطق گرم و خشك براي غلبه بر مشكلات آب و هوايي اين نواحي تدابير زير را انديشيده اند.

1) بطور كلي در اين مناطق ساختمانها با مصالحي از جمله خشت و گل كه ظرفيت حرارتي زيادي دارند بنا شده اند در مناطقي كه شرايط آب و هوايي بسيار حاد است با ساختن خانه‌ها در دل تپه ها يا زيرزمين زمان تأثير را به بي نهايت رسانده اند و بدينوسيله از شرايط حرارتي متعادل عمق زمين استفاده كرده اند.

2) پلان ساختمان ها تا حد امكان متراكم و فشردگي پلان، باعث به حداقل رساندن تبادل حرارت از طريق جداره هاي خارجي ساختمان هم در تابستان و هم در زمستان مي شود و در نتيجه تا حد زيادي از نفوذ حرارت به داخل ساختمان در تابستان يا زمستان جلوگيري مي‌كند.

3) ساختمان ها معمولاً در بافتهاي متراكم و مجموعه هاي بسيار فشرده بنا شده است به ترتيب تلاش شده است بيشترين سايه‌ي ممكن بر سطوح خارجي ايجاد شود و فشردگي مجموعه توده‌ي كل مصالح ساختماني افزايش يافته و زمان تأخير به حداكثر رسيده است.

4) در بيشتر نواحي اين مناطق به دليل بارندگي كم و در نتيجه كمبود چوب سقف ساختمانها به شكل خرپشته – تاق يا گنبد و بدون هيچ اسكلتي از خشت خام و گل ساخته شده است البته در مناطق نيمه بياباني به دليل اعتدال نسبي هوا و وجود چوب نسبتاً كافي بيشتر بام ها از چوب و به شكل مسطح ساخته شده است.

5) به منظور كاهش هر چه بيشتر حرارت ايجاد شده در ديوارها در اثر تابش آفتاب به آنها معمولاً سطوح خارجي سفيدكاري شده است.

6) در اين مناطق تعداد و مساحت پنجره‌ي ساختمان به حداقل ميزان كاهش يافته و براي جلوگيري از نفوذ پرتوهاي منعكس شده از سطح زمين اطراف پنجره ها در قسمتهاي فوقاني ديوارها تعبيه شده است.

7) در مناطق گرم و خشك بر خلاف مناطق معتدل و مرطوب سعي شده است از ايجاد كوران و ورود هواي خارج به داخل ساختمان از طريق پنجره ها يا قسمتهاي بازشو به ويژه در هواي گرم جلوگيري شود ولي تدابير ديگري از جمله ايجاد بادگير براي خنك سازي هواي داخلي بصورت طبيعي انديشيده شده كه بسيار مؤثر است.

8) استفاده از حياطهاي داخلي درخت كاري شده و معطوف ساختن فضاهاي زندگي به اين حياطها از عمده ترين ويژگيهاي معماري در مناطق گرم و خشك است حياطهاي داخلي كه شامل درخت حوض و سطح گياه كاري شده است يكي از مؤثرترين عوامل ايجاد رطوبت در اين گونه مناطق است.

3-3- حدود و موقعيت جغرافيايي استان يزد

جغرافياي سرزمين به گونه اي است كه قسمت اعظم آن را مناطق خشك و نيمه خشك تشكيل ميدهد دو رشته كوه البرز و زاگرس در شمال و غرب كشور همچون ديواره هايي مرتفع مانع ورود توده هاي آب و هوايي مرطوب به مناطق وسيع مركزي ايران شده و يكي از عوامل مهم كويرهاي پهناور لوت و نمك در اين مناطق است...

:: برچسب‌ها: دانلود , رایگان , پژوهش , ورد , word , معماری گذشته , مقاله معماری ایرانی , مقاله معماری ایران باستان , معماری ایران باستان , معماری ایرانی , باستان شناسی , بناهای تاریخی ,
:: بازدید از این مطلب : 98

|

امتیاز مطلب : 0

|

تعداد امتیازدهندگان : 0

|

مجموع امتیاز : 0

پيشگفتار

 مطالب اين مجموعه با عنوان بررسي تزئينات ونقوش مسجد جامع يزد جمع گرد آوري شده و سعي برآن بوده تا جايي كه متون تاريخي باقيمانده و منابع و سوابق تاريخي مسجد جامع يزد اجازه داده است به ذكر توضيحاتي راجع به مصالح و كتيبه ها و تاريخ بناي آن و تغييرات ايجاد شده بر آن در طول ساليان، بپردازيم.

اگر چه نقوش شكل گرفته بر آن به طور عموم در تمام بناهاي اسلامي ايران به چشم مي خورد ولي خالي از لطف نبود كه به بررسي تزئينات اين مجموعه بپردازيم زيرا مجموعه بناي مسجد جامع يزد در شهري است كه داراي بافت  سنتي دست نخورده اي نسبت به بناهاي شهرهاي ديگر  است، با اين حال بناهاي باستاني و اسلامي ايران همگي داراي لطف خاص خودشان هستند كه معماران تلاشگر و هنرمند با اطلاعات و دانش معماري بالابه تأ سيس بناها همت گمارده اند.

حال چه به صورت تحقيق دانشگاهي يا هنر عنوان ديگري قطعاً علاقه و توجه شخصي و ميل به دانستن در مورد عظيم تاريخي داشته باشم و به اين مسير رنگارنگ قدم گذاشته و هنر گوشه ديگري از اين سرزمين را ورق بزنيم، وارد فضاي زيبا و ملكوتي شويم از داخل مقرنها عبور كنيم و ايوانها را پشت سر گذارده و راه پر پيچ و خم نقوش اسليمي و ختايي را گرفته از داخل بوته ها گذشته م مناره ها را دور بزنيم تا شايد تفحه اي از روح و ذوق هنري معمار و نقشبند اين بنا از روح خسته ما گذر كند و جاني تازه به ما ببخشد.

ديدن و مشاهده كردن اين گونه هنر هاي تاريخي كه از ساليان باقي مانده شايد تلنگري باشد براي تمامي از تلاش افتادگان راه هنر و بروز خلاقيت و پشتكار.

مقدمه

هنر جو هره اي است كه از ذرات هر ايراني به فضل الهي به وديعه نماده شده است. به همين علت جلوه هاي هنر در تمام مظاهر و مقوله هاي زندگي ايراني مانند:‌ معماري، نقاشي ، خط وكتابت ، پارچه بافي، قالي وگليم بافي، فلزكاري، سفالگري و ...... در طول تاريخ بروز و ظهور داشته و دنيايي از زيباييها، ذوق، خلاقيت و ابتكار را پديد آورده است.

يكي از مظاهر انعكاس هنر ايراني در معماري اين سرزمين است هنرمند معمار ايراني، از ابتداي كار و ازهنگام بكارگيري آجر كه ازمصالح اوليه احداث بنا به شمار مي رفته زيبا ترين نقشها  و طرحها را هنگام احداث ديوارها و پوششي گنبد ها وگوشواره ها، مقرنس ها و طاقنما ها خلق كرده است و در روند تكاملي آن با گره چيني، گل اندازي، گره سازي وآجر كاري خفته و رفته، شاهكار هاي بي نظيري را به وجود آورده است.

هنگام استفاده از گچ با خلق گچبريهايي با نقوش هندسي، گياهي، دنيايي از خلاقيت را كه  در دنيا بي نظير مي باشد آفريده و در استفاده از چوب براي پنجره ها و درها با بهره گيري از فتوني نظير منبت، مشبك، معرق، كنده كاري، خاتم سازي ونقاشي روي چوب، اعجاز باور نكردني را پديد آورده است.

براي تزيين بنا از كاشيهايي يك رنگ، هفت رنگ، معرق، طلايي و .... شيشه و آيينه در شكلها و رنگها و ابعاد گوناگون، مدد جسته و دنيايي از زيبايي و خلاقيت و هنر را عرضه كرده و همه اينها به همراه حجاريهاي زيبا،  بنا هايي را در جاي جاي ايران بر پا و استوار كرده است.

بدون ترديد تحقق اين همه زيبابيها و خلاقيت جز به مدد عشق به معبود امكان پذير نبود، چراكه بيشترين جلوه آنها را در مسجد، محراب و زيارتگاه مي توان ديد.

بناهاي مذهبي، همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف درطول تاريخ بوده است، و به لحاظ همين اهميت، پيوسته كاملترين تجربه هاي هنري هنرمندان برجسته هر دوره تاريخي در خدمت معماري و تزيين نقوش به كار رفته در احداث چنين اماكني بوده است. اين علاقه و توجه و بذل سرمايه هاي مادي و معنوي، نه از باب منافع اقتصاديو اغراض مادي، بلكه بر مبناي كشش و علاقه اي قلبي بر اساس گرايش فطري مردم به مكاتب الهي بروز كرده است. چه بسا مردمي كه با مشكلات و تنگناهاي اقتصادي قرين بوده، اما در سرمايه گذاري براي مظاهر معنوي، از جمله بناهاي وابسته به مقدسات مذهبي، از هيچگونه ايثاري فروگذار نكرده اند.

بناهاي رفيع و با شكوهي كه در طول تاريخ براي معابد، مساجد وكليساها،‌سر برافراشته اند، با يك پشتوانه قلبي و عشق حقيقي همراه بوده است.

در تاريخ اسلام، مسجد در رأس توجه مردم، به ويژه هنرمندان معتقد به مباني ديني قرار داشته است. در دوره هايي كه اثري ازپيشرفتهاي علمي و صنعتي در هيچ كجاي عالم ديده نمي شود، بر جسته ترين آثار معماري جهان، از ميان مساجد بزرگ در جاي  مانده است،‌ اگر چه به علل گوناگون، بويژه هجوم ارتشهاي متجاوز بيگانه به كشورهاي اسلامي بسياري از ابنيه مهم و مساجد تاريخي دچار تخريب و ويراني شده و آثار مهم مكتوب و ميراث فرهنگي مسلمين كه دستخوش غارت و آتش سوزي در كتابخانه هاي مهم جهان اسلام شده است، ما را ا زگنجينه هاي مهمي محروم كرده است،‌ با اين حال آنچه بر جاي مانده، خود  دريچه اي است براي شناخت عظمت معماري به كار رفته در بناي مساجد بزرگ تاريخي،  بويژه آن كه در معماري و كاشيكاري بناها، مظاهر معنوي و مفاهيم والاي مذهبي چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شكل و فرم بسيار ماهرانه تلفيق شده اند،‌ و فضايي به وجود آورده است كه انسان شيفته معنويت را بسوي خود مي خواند.

« مسجد » در معماري ايران.

در هنر و معماري ايراني و به ويژه معماري مساجد با دو پديده شكل و محتوايا عينيت و ذهنيت - و در يك كلام قالب و روح مواجهيم.

هنر معماري داراي سه جنبه است يكي جايگاه اثر در شهر يا معماري شهري ، طراحي خود بنا يا حجم اثر، و در نهايت هنر هاي وابسته به معماري كه شامل مواردي چون نور ورنگ و نقش است، مي گردد كه اين اخير با آنكه نقشي محوري در آنچه كه معماري ايراني نا ميد ه مي شود دارد، اما در دوره هاي پسين ، اين شيوه يا مهجور گشته يا نقشي حاشيه يي يافته است. حال آنكه چنين ظرفيتي را دارد كه فضا سازي كند و بدون اينكه تركيب احجام نامتجانس ضرورت يابد، فضاهاي دلخواه را ايجاد نمايد.

انسان- و به تبع او اثر هنري- موجوديت نمي يابد، مگر آنكه قالب و روحي داشته باشد. قالب و روح دو وجه متفك يا همراه و تركيبي نيستند، بلكه وجوهي محشور و عجيبند كه هيچ كدام بدون ديگري موجوديت و معنا نمي يابد. نه هر قالبي محمل هر روحي است و نه روحي تاب نشستن بر هر قالبي را دارد. اين دو تنها با يكديگر موجوديت مي يابد و رشد مي كنند و مرتبت وجود مي يابند.

درهنر معماري، اثر و روح حاكم بر جابجايي آن از يكديگر منفك نيستندو نمي توانند كه باشند. نمي توان فضايي را تخيل نمود، بدون آنكه صورت و شمايلي برايش قائل گشت و به همين عنوان نمي توان صورت و شمايلي تصور نمود و مصالح آن را در نظر نداشت- روح فراخ در همنشين با قالب تنگ همچون انيسش خرد و تحقير مي گردد يا قالب شكسته بر مي دارد. قالب فراخ نيز ذليل روح خرد شده، ويرانه مي شود. اين دو تنها بار شد متناسب و همپاي يكديگر، كارا و زيبنده مي گردند. درفضا سازي ايراني علاوه بر تركيب يا انتزاع حجمي، از نقوش و رنگ و نور پردازي هم، به منظور القاي انتزاع يا تركيب فضايي استفاده شايان و قابل توجهي مي شود به اين معنا كه در يك معنا كه  در يك فضاي راسته، شكست نور يا تفرق نقوش، قطعه اي را مجرء يا گسسته مي نماياند و بالعكس بدين لحاظ شناخت نقوش و در رأس آن گره بنايي، در فضا سازي ايراني نقشي مؤثر و ناگزير دارد.

موضوع قالب و روح در بيان هنري و فضا سازي  معماري، نه ماجراي راكب و مركب كه بحث وجود و موجوديت است. تذهيب كاران در طراحي، اشكالي را مي آفرينند كه « مداخل» نام دارد و آن صورت اشكالي است كه « روالت» به هنگام نقشپردازي خود بخود « بوم آلت» را نيز مد نظر دارد. و هيچ يك از  آلتهاي « رو» و « بوم» بدون ديگري موجوديت نمي يابند. اما هر مداخلي مناسب هر زمينه اي نيست. به اين معنا كه تيزي و پخي يا راستگي و تقوس نقش مداخل را، نه اراده نتشبند كه منظور نظر او، يعني مكانت و فضا سازي نقش است كه تعيين مي كند. هرچند كه رنگ و نور نيز در اين نقوش تأثير ناگزير و بسزا دارند، مداخل نهايتاً  در پيچيده ترين و رفيع ترين مرتبت خود به گره بنايي مبدل مي شود. گره درمسير تحول خود از مداخل تا گره و از گره تا « گره در گره » و حتي « شاه گره » تا آنجا پيش مي رود كه به شطرنج معماران معروف مي گرد. اما در اين عرصه همچنان انعطاف و قالب خود را به صور وطرق مختلف حفظ مي نمايد و به گره كند وتند و شل و در مواضعي دستگردان مبدل مي شود كه به انضمام رنگ، قوالبي هم شأن و محشور با روح حاكم بر فضا سازي است.

معرفت حاكم بر هر اثر معماري يا شهري، نقشي بنيادين درتحول شخصيت و ادراك حيثيت آن اثر در طول زمان و همچنين در احساس مخاطبان ايفا مي نمايد. نقوش در فضا سازي نقشي تعيين كننده دارند. فضا سازي مناسب، با مجموعه تمهيدات مندرج در آن رمز ماندگاري و موجب جاودانگي اين آثار در طول حيات بشري گرديده است.

كاربرد نقوش درحيثيت خارجي و فضا سازي دروني هر اثر معماري، مؤثر و بلكه تعيين كننده است. گره بنايي درميان نقوش ايراني جايگاهي رفيع و بي مانند دارد، تا آنجا شايد نقش ديگري همچون گره درفضا سازي معماري ايراني عموميت نيافته و دخيل نگشته است.

عملكرد هاي مساجد مختلف

همانگونه كه دين اسلام، تنها دين عبادت و پرستش و توجه به آداب و مراسم عبادي نيست و حوزه نفوذ احكام و قوانين آن شامل همه ابعاد و عرصه زندگي فردي و جمعي است، مسجد نيز، تنها فضايي ويژه براي عبادت نمي باشد.

بلكه علاوه بر جلسه هاي وعظ و ارشاد مسلمين، حلقه ها و مجالس درس و بحث نيز در آن تشكيل مي شد و مي شود. حتي پس از اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري كه فضاي مدرسه به صورتي جدا و متمايز از مسجد پديد آمد، همواره در برخي ازمسجد ها تدريس علوم مذهبي تا قرن و دهه هاي اخير ادامه داشته است. علاوه بر اين اغلب مسجدها سنگر مبارزه اجتماعي مردم عليه حكام جبار، و كانون تجمع مردم در هنگام خوف و اضطرار بوده است.

مسجدها را از نظر دامنه تنوع و حوزه كاركرد هاي آنها مي توان به چهار گروه طبقه بندي كرد: - گروه نخست، شامل مسجدهاي جامع و مسجدهاي بزرگي مي شود كه توسط سلاطين، وزاء و حكام ساخته مي شدند. اداره عموم اين مسجدها توسط باني يا مأموران دولتي صورت مي گرفت و آنان در اغلب موارد به هر كسي اجازه پيشنمازي يا تدريس برگزيده مي شدند. دربرخي از مسجدها ي جامع ، چند پيشنماز همزمان به اقامه نماز مي پرداختند و پيروان هر مذهب و مسلك با اقتدا به پيشواي خود، نماز برگزار مي كردند.

- گروه دوم، شامل مسجد هاي متوسطي مي شود كه توسط بزرگان محلي، علما و يا مشاركت عمومي مردم ساخته مي شد. در بسياري از اين مساجد ها براي پيشنماز و ديگر افراد مسجد، شرط خاصي وجود نداشت واز محدوديتهايي كه در مساجد نوع اول ايجاد مي شد، خبري نبود. هرچند بايد توجه داشت كه بعضي اوقات، پيرامون هر مذهب براي خود مسجد جداگانه اي مي ساختند كه پيشنماز و مدرسان آن از پيروان شاخه هاي همان مذهب بودند.

- گروه سوم ، شامل مسجد- مدرسه ها مي شود. با وجود آنكه تعداد اين مسجد - مدرسه ها بسيار اندك و انگشت شمار است، اما اهميت آنها از جهت اينكه دو عملكرد عبادي و آموزشي، همزمان و به موازات يكديگر ، هر كدام بخشي از فضاي كالبدي را به خود اختصاص داده اند، قابل توجه است. مسجد ومدرسه بسيار جالب آقا بزرگ در كاشان ، و مسجد و مدرسه سيد در اصفهان از بارزترين نمونه هاي اين گروه از مسجدها هستند.

گروه چهارم، شامل مسجدهاي بسيار كوچكي مي شود كه عمده ترين و شايد تنها عملكرد آنها، جنبه عبادي آنها بوده است و تنها در آنها نماز بجا آورده مي شد. مثلاً درنايين برخي از مسجدهاي كوچك هستند كه مساحتي درحدود ده متر مربع دارند. اين مسجدها توسط افراد خير خواه در محله ها يا در امتداد بدنه بازار و مراكز اقتصادي ساخته مي شدند...

:: برچسب‌ها: رایگان , ورد , مقاله , دانلود , word , معماری ایرانی , معماری ایران باستان , باستان شناسی , پژوهش , بناهای تاریخی , مقاله بناهای تاریخی , مقاله معماری ایران باستان , مقاله باستان شناسی , معماري مساجد مختلف در شهر يزد , مقاله معماري مساجد مختلف در شهر يزد ,
:: بازدید از این مطلب : 128

|

امتیاز مطلب : 0

|

تعداد امتیازدهندگان : 0

|

مجموع امتیاز : 0

( نظري اجمالي به معماري ايران درعهد اسلام) « معماري ايران در  طي تاريخ طولاني خود داراي ويژگي، اصالت، طرح و سادگي، توأم با آرايش بر مايه بوه است» با اين برداشت آرتورپوپ- مستشرق و ايران شناس نامي آمريكا به فرهنگ معماري ايران ردي مي آورد. او مي گويد: (اصالت اشكال زندگي ايران بدين گونه نمايان مي شود كه در ابنيه مسكوني از خودنماي و برون آرايي به در بوده است) با اين يقين معماري را به عنوان يكي از پربارترين شاخه هاي تنرمند فرهنگ و هنر ايراني معرفي مي كمند. هنر در ايران به قدمت تارخيا تس و معماري از كهن تريهنرهاست. رونق اعتلاي معماري در ايران باستاني گواه آن است كه اين سرزمين از كانون هاي نخستين شهرسازي  ونيز سد سازي و مهندسي بوده است. و اين گواهي بناهايي كه از ميان ازمنه وا عصار با سيماي غبار آلود سر بيرون كشيده اند و سرهاي باستاني و شهرها و دهكده هاي شاهي تأييد ميكند. آثاري كه جسته و گريخته ازخلال نوشته هاي باستان شناسان بدست ميآيد روشنگر آن است كه هنر و صنعت 5000 سال قبل ازميلاد در اين مرز و بوم ريشه و نشان دارد.

معماري ايران شناسنامه معتبر مردم اين سرزمين از دوترين ازمنه قدمي است طبيعت اقليمي ايران در اين زمينه تأثير گذار فرهنگ هايي كه با ؟؟ و مغلومين به اين خطه را گشودند. در اين معماري كهم بارزترين اشكال خود جلوه كردن است. آداب و رسوم، مراسم مذهبي، روحيات، اخلاقيات، انديشه و عقيده نسلها در معاري ايران انعكاس واضحي دارد. نه تنها در بناهاي عظيم، در ابنيه اثار كوچك هم مي توانيم اين انعكاس را دريابيم. آتشكده و دهكده هاي شاهي كه درگذشته كه در سراسر اين خطه جابه جا روييده بود و اينك به جا مانده است باري از فرهنگ معماي ايران باستان را در خويش نهاده است آتشكده دهكده هاي شاهي را در ايران باستان بر روي تپه ها بنا مي كرده اند. در دهكده هاي شاهي معابد ويژه پرستش مهر و ناهيد ( فرشته آب) وجود داشت. نقاطي كه هم اكنون به پل دختر يا قلعه دختر نسبت مي دهند، همان پرستشگاهها باستاني ناهيد يا فرشته آب است از معابد مهر (ميترا) كه قبل از زردتشت در ايران رواج داشته است. نمونه هاي چندي باقي است. معبد (مصيصر) در شمال غربي ايران كه در كوه تراشيده شده است و همچنين صخره (پي فخيريكار) در جنوب درياچه رضاييه ازجمله اين نمونه ها هستند. مهر پرستان باستاني قبل از ورود به معبد در جايي دست خود رابه آب مي زدند و آن را (مهرآب) مي ناميدند. كه شايد نعت محراب دوره اسلامي از آن سرچشمه گرفته باشد. معماري ايران حاصل قرن ها تفكر و ثمرة انديشه و قريحه هنري نياكان ما و الهاماتشان از سنت ها و دست اؤردهاي ملل ديگر است با آنكه در هر سيماي معماري ايراني تغيير وتبديل هايي را پذيرفته است، روح يگانه و ذات نيرومند آن همواره زنده و بلانده باقي مانده و همپايه زمان ظرفيت هاي خويش را عوض كرده است. مروري در خطوط اصلي معماري ايران از آغاز تاريخ مدرن ما، در واقع گشايندهشاهرايي به قلب تمدن ديرينه سال اين سرزمين است نخستين سلسله حكومت ايران سلسله ماد بود كه بخشي از هسته خود را در بنا و آثاري ه آفريده به وام  نهاد. سنگ شير همدان، كان داوود در سريل ذهاب، دخمه صحنه در كرمانشاه، دخمه مرسوم با طاق فرهاد در لرستان، دخمه ده نوه اسحاق وند در نزديك كرمانشاه ازبرگزيدهژ ترين آثار اين دوره است. ( پلي بيوس) در توصيفي كه از كاخ باستاني همدان كرده يادآور شده است كه ستون هاي اين كاخ از چوب سدر و سرو ساخته شده و روي اين ستون ها از لوحه هاي سيمين و زرين پوشانده شده بود ( دمرگان پرود) ( شي پيه) معتقدند كه اين نشانه ها و آثار تخت جمشيد كم و بيش شباهت دارند. در عرصه وسيع سرزمين خود از مهارت و استادي هنرمندان ممالك، زير فرمان خويش به نحو احسن بهره مي گرفتند و از اين جهت در آثار معماري و صنعت ايران در دورة هخامنشي تأثير ساير ملل نيز ديده مي شود چنانكه داريوش گويد در بناي قصر او صنعتگران بابلي، مادي، ليه ي. و مصري خدمت مي كرده اند و مصالح ساخمان ها از فواصل دور دست مي آمده است . استفاده از تجربيات و سنن ملل تابع، نه به صورت تقليدي و پيروي بلكه به گونه اي باز افريني و الهام پذيري خلاقه مختص به دورة هخامنشي نسبت مادها پيش ازآنكه تجربه و مهارت (اورانويي) ها استفاده بسيار بردند. معماري دورة هخامنشيان ادامه يك هنر ملي بود. اصالت اين هنر در قصر كياكسار پادشاه ماد ( در همدان) جلوه كرد و كوروش در ادامه آن پس از شكست مادها قصري در پازارگاه يا ( مادر سليمان) در 80 كيلومتري شمال تخت جمشيد بنا كرد. كه گرچه مانند تخت جمشيد كه به جرأت مي توان گفت يكي بزرگترين و وسيع ترين بناهاي است كه قبل از معمول شدن آهن ساخته شده است داراي سقف، ستون هاي چوبي بسيار بوده است سقف ، ستون هاي چوبي بسيار بوده است. سقف ساختمان از چوب سور لبنان و بلوط ساخته شده و بر ستون هاي حاشيه دار ه سر ستون هاي آراسته آنها را تزيين مي كرد تكيه داشته است. ستون هاي چوبي و تزيينات چوبي سقف كه نمونه اي از زيباتري مظاهر و رنگ هاي تيره چوب هاي سدر، گردو، بلوط و سرو و رنگهاي روشن تر آج بوده است. ( گوردن چايلد) مي گويد: ( آثار معماري دورة هخامنشي به طوري مناسب و شبيه است كه پس از دوره سومري ها در اين منطقه از آسيا نظير ندارد) بر خلاف نقشه هايي بي جان و نا زيباي بابلي و آشوري، هجاري هاي ايران همه زنده و جالبند. تخت جمشيد از مهمترين آثار هخامنشيان است در ساختن اين بناي عظيم، اكثر پادشاهان هخامنشي هر يك به گونه اي دخالت داشته اند. در اين، مشهورترين يادگار ايران باسان چوب به عنوان يكي از مصالح اساسي به كرا رفته است چوب به ساختمان از لبنان، آج از هندوستان و سنگ ستون ها از يونان و زينت ديوارها از اتيوپي ( حبشه) تحصيل شده است از وره اشكانيان آثار پراكنده اي در اين و خارج  وجود دارد كه مهمترين آنها عبارتند از رابة قصر (هاقره) (الحضر) در ساحل دردجله اين بنا اساساً اثر ذوق ايراني است وي تأثيرمعماري روسي در طرز ساختن سقف و گچ بري آن  مشهود است خرابه معبد ناهيد در (كنگاوه) نيز از آن آثار به جا مانده اين دوره است. از دورة اشكانيان در معماري رسمي ايران ساختن گندب متداولي گشت از همان روزگار گنبدهاي روي چهار طاق گوشه بناي شد و تفاوت آن با كنبدهاي روي اين بود كه گندبهاي روي. روي گشوراه بنا مي گشت. معماري دوره ساسانيان سرشت اصيل تري دارد . قصر شيرين كه خسروپرويز بنا كرد كم و بيش به پيروي از ساختمان ها هخامنشيان ساخته شده است. طاق كسري ( ايران مدين) در نزديك دجله در شهر تيسفون از آثار شناخته شده اين دوره است. اين بنا از آجرهاي نظامي سپيد و بزرگ ساخته شده است. بر روي تالار بزرگي كه موسوم به ايران است 8 تالار كوچك گشوده مي شد. طاق ها بهطور كلي شكلي نيمدايره داشت و طاق بارگاه به  شكل هلالي ساخته شده و به وسعت شگرف آن ديدة هر بيننده اي را خيره مي سازد. در حلي كه عناصر و خطوط اصلي بنا از قريحة ايراني مايع مي گيرد. دور نسبت كدامهاي از معماري رومي در پاره اي از قسمتهاي آن انعكاس يافته باشد. پس از آنكه اسلام ايران را  فرا گرفت، معماري ملت خود را با آيين جديد سازگارساخت. چنين است كه پاره اي از باستان شناسان و مورخان را عقيده برآن است كه برج هاي آتش ساساني، ساختن مناره را براي دعوت مسلمانان به نماز به كاري رفت الهام داده است عوامل معماري ساساني با اختلافات كم و بيش اما به وضوح- در دوره هاي اسلامي خود را تحميل كرد. تزئينات رايج در معماري كهن ايراني با همه ويژگي ها خود از گچ بري و آرايش با كاشي لعابدار و غيره به معماري اسلامي ايران انتقال يافته است نقش اسليمي هاي مساجد ايراني همان پيچك هاي ساساني است كه نمونه آن را درطاق بستان مي يابيم، ولي در هر حال اين نقوش و عوامل در اثر بيدار شدن يك امپراطوري اسلامي و ورود تمدنهاي گوناگون در لوي يك آئين واحد، بهره گيري مقابلي را سبب شده و تغيير شكل يافته كه در خور مطالعه است از آغازگرويدن ايران به اسلام بسياري از سنت هاي ايراني و از جمله سنت معماري آن هنگام با تأثيرات «بيزانس» ميان حكمرانان اسلامي متداول گشت چنانكه بسياري از تصور خلفاي اموي از جمله قصرالحير و فخاجا و مشاطه خيلي بيش از آن چه از هنر «بيزانس» متأثر باشد از  اسلوب ايراني الهام گرفته است و زينت هاي آن از شيوه ايراني بيروني كرده است )

آثار معماري دوران ساساني درسرزمين ماوراء النهر

بنظر مي رسد جا داشته باشد پيش از آنكه به معرفي شهرها و آثار معماري دوران ساساني در ماوراءالنهر بپردازيم به اختصار مطالبي درباره اهميت و ارزش آثار اين منطقه در زمينه شناسائي هر چه وسيعتر فرهنگ و تمدن ايراين بيان داريم و ويژگيهاي محلهاي باستاني اين ناحيه را بر شماريم.

ناحيه وسيعي را كه از ديرباز در نوشته هاي مورخان و جغرافي نويسان هميشه ازآن بنام خراسانبزرگ ورارود و يا ماراءالنهر ياد شده است ازمدتها پيش دانشمندان شوروي بدلايل خاص بنام ( آسياي مركزي) از آن ياد مي كنند اين ناحيه هم اكنون شامل سرزمين هائي است كه جمهوري ازبكستان- جمهوري فارسي زبان تاجيكستان- تركمنستان- ناحيه قزاقستان وقرقيزستان را در بر مي گيرد.

درحاليكه دانشمندان مغرب زمين نواحي را كه شامل : تركستان شرقي – مغولستان و تبت مي باشد بنام آسياي مركزي نامگذاري كرده اند. بحث درباره علت اين اختلاف و انگيزه هاي سياسي كه منجر به نامگذاري اخير توسط دانشمندان روس گرديده مطلبي است كه از حوصله اين گفتار بيرون است و جا دارد كه در فرصت ديگر بآن بپزدازيم.

سرزمين وسيع ماراءالنهر و يا منطقه ايكه امروز از آن بنام آسياي مركزي ياد مي شوداز نظر جغرافيائي سرزميني است با اختلاف منظر بسيار چنانكه  قسمت وسيعي از ان را سلسله كوههاي عظيم و صحراهاي وسيعي كه براي زندگي انسان مناسب نيست فرا گرفته است از سوي ديگر در اين ناحيه با حوضه هاي پرآب و بستر رودخانه هاي بزرگ با خكي رسوبي و حاصلخيز برخود ميكنيم كه از كهنترين روزگاران مسكون بوده چنانكه نشانه هاي آنرا بصورت تمدنهاي پرارزش در اين نواحي شاهد هستيم. بالاخره اينكه دامنه هاي ارتفاعات و استپ هاي اين سرزمين وسيع، چراگاههاي پربار و پر نعمتي را براي پرورش، گونه هاي مختلف دامها عرضه مي دارند.

چراگاههائي كه با جاذبه بسيار دامپروران بومي و گله هاي بزرگ آنها را بسوي خويش فرا ميخواند و امكان بوجود آمدن نوعي خاص از تمدن شباني را در اين بخش فرام مي ساخت.

از تمدن هاي معروف و شناخته شده پيش از تاريخ اين سرزمين مي توان آثار و تمدنهاي زير را ياد كرد: از آثار ارزنده دوره پارينه سنگي و تمدن (موسترين) ميتوان كشفيات غار (تشيك تاش) در جنوب شرقي ترمز را ياد كرد با يافتن اسكلت يك انسان ( تئاندرتان) كه آنرا گونه اي ميان ( انسان پكن) و انسان « نئاندرتال» شناخته شده در مغرب زمين دانسته اند، باستانشناسان براي اين محل اهميت خاصي قائل هستند.

آثار مربطو به دروه نوسنگي (نئوليتيك) در سرزمين خراسان بزرگ يا ماراءالنهر داراي اهميت و اعتباري خاص هستند. زيرا كه به گونه اي روشن اوضاع و احوال و ويژگيهاي مربوط به زندگي اجتماعات ساكن منطقه را در اين دوران بازگو مي كمند و رابطه آنرا با تمدنهاي مستقر در ديگر ناحيه هاي سرزمين ايران مشخص ميسازد.

از جمله تمدنهاي معروف و شناخته شده دوران نئوليتيك ناحيه تا آغاز دوران تاريخي مي توان تمدنهاي زير را ياد كرد:

تمدن شناخته شده در (آنو) واقع در دوازده كيلومتري عشق آباد ( اشك آباد) در تركمنستان جنوبي – تمدن مكشوف در ( قره تپه) در نزديكي عشق آباد گذشته از آثار جالب دوران نوسنگي و برنز در تركمنستان جنوبي، در ناحيه ( خوارزم) نيز با تمدني ارزشمند بهمين نام برخودر مي شود. در نواحي كوهستاني تاجيكستان جنوبي نيز با آثار فراواني از تمدن دوران نوسنگي بر خورد مي كنيم كه بنام تمدن (حصار) نامگذاري شده است.

همچنين درساحل چپ (سير دريا) نيز با محلهاي باستاني زيادي از دوران برتر برخورد مي كنيم كه مجموع آنرا بنام تمدن (قراقوم) ناميده اند.

و بالاخره در دهر ( فرغانه) و در قسمت پائين دره ( زرافشان) نيز با آثار تمدنهاي ارزنده اي از دوران برنز بر خورد شده كه تمدن دره زرافشان را بنام ( زمان بابا) ناميده اند.

بحث درباره آثار تاريخي سرزمين خراسان بزرگ و ماراءالنهر با توجه به فراواني و اهميت اين آثار مطالبي است كه جا دارد درباره آن بطرو جداگانه درطي گفتارهائي چند صحبت شود. از جمله بايد دانست كه در دوران هخامنشي شاهد ايجاد و گسترش تعداد قابل توجهي از شهرها در اين سرزمين هستيم كه بعنوان مثال مي توان شهرهائي چون : مرو- قلعه گبر در خوارزم – قلعه مير در تاجيكستان جنوبي- ويرانه هاي بالا حصار در بلخ- آثار مكشوف در فرغانه و … را ياد كرد.

آثار دوران باستاني

با توجه به اهميت و موقع خاص سياسي و اقتصادي و بازرگاني سرزمين ماراءالنهر در دوران ساساني و گذشتن جاده معروف ( راه ابريشم) از اين ناحيه و رشد روز افزون شهرنشيني در سراسر ايران ساساني، در بسياري از نواحي ماراءالنهر يا شهرها و محلهاي مسكوني عظيم و گسترده ي برخورد مي شود كه نمونه هاي كاوش شده آنها را در محلهائي چون : (بالاليك تپه) در پانزده كيلومتري ترمذ منطقه وسيع و كم نظير و رخشا در 20 كيلومتري شمال غربي بخارا- ويرانه هاي افراسياب يا سمرقند كهن و بالاخره منطقه باستاني پرارز و گسترده (پنج كنت) يا پنجيكنت در شصت كيلومتري شهرسمرقند را مي توان نام برد.

نكته قابل اشاره اينكه آثار مربو به تمدن شكوفا و ارزنده دوره ساساني در ماراءالنهر را باستانشناسان روس و از جمله ( بانيتسكي) بنا به دلايل خاص زير به فرصت كمي كه در اختيار داريم بحث خود را تنها بمعرفي اجمالي آثار باستاني ناحيه و رخشا و پنج كنت اختصا مي دهيم...

:: برچسب‌ها: رایگان , دانلود , مقاله , ورد , پژوهش , تحقیق , معماری ایرانی , معماری ایران باستان , باستان شناسی , معماري ايران به قلم 33 پژوهشگرايراني , مقاله باستان شناسی , مقاله معماری ایرانی , مقاله معماری ایران باستان , word ,
:: بازدید از این مطلب : 136

|

امتیاز مطلب : 0

|

تعداد امتیازدهندگان : 0

|

مجموع امتیاز : 0

مسجد احمد ابن طولون این مطلب را تاکید  می کند ) معماری 000ویژگی های معماری :

مسجد از نظر معماری طرحی بسیار ساده دارد . بنا شامل یک صحن مربع به ابعاد تقریبی 92 متر است که از 3 سو رواقی با 13 چشمه طاق در 2 ردیف ، و از سوی قبله(جنوب شرقی )رواقی با 17 چشمه طاق در 5 ردیف را در بر می گیرد . با احتساب عرض رواق ها مجموع بنا و صحن مستطیلی است که به ابعاد 26/122 و 33/140 متر . در بنای مسجد به جای ستون از جرز بهره گرفته اند .کلیه دیوار ها ، جرز ها و چشمه ها ی شبستان ها یکسره از آجر سرخ رنگ به اندازها های 5/4 در  5/8 تا 8 در 18 تا 19 سانتی متر در ملاطی ضخیم  چیده شده و یک قشر گچ سخت آنها راپوشانیده است .

طاق ها از نوع نوک تیز (شکسته) است و پایه های حمال آن را جرز های مکعب مستطیل ستبر به ابعاد 46/2 در 27/1 متر تشکیل می دهد که به فاصله 60/4 متر از یکدیگر قرار دارند . نمونه پیشین این گونه جرز ها در مساجد المتوکل و ابودلف در سامره نیز دیده میشود

( شاید بتوان به روایت بلوی را در مورد نیاز به 300 ستون برای ساختن مساجد مورد نظر احمد بن طولون و پیشنهاد معمار مصرانی سازنده مسجد برلی ساختن بنایی مه به جز 2 ستون سمت قبله (محراب ) به ستون دیگری نیاز نداشته باشد توجیهی برای این روش جدیدو ناشناخته در معماری مساجد مصر دانست . نیم ستون های کاذب 4 نبش جرز ها را با آجر تراشیده ساخته اند و طاق های روی آن کمی از پایه خود پیش تر آمده و در بالای هر جرز به منظور تقویت ، روکوبی چوبی با اتصال دم چلچله ای نصب شده است .

تزئینات بنا

در معماری اسلامی تزئینات مساجد از دو دیدگاه متفاوت به کار گرفته شده است  . در بیشترین آنها برای نشان دادن اهمیت و جلب توجه نماز گزاران به محل مشخصی چون محراب ، عوامل تزئینی چشم گیری در آن به کار گرفته اند و در شماری کمتر معماران کوشیده اند تا به یاری نقش های یکسان و هماهنگ بنا را از وحدت کامل برخودردار کنند که در مسجد ابن طولون چنین است گچ بری تنها عامل تزئینی  این بنا به بخش های اصلی ساختمان چون سر ستوان ها ، سطح زیرین طاق ها ، روزنه های نور گیر و پنجره ها غنایی ویژه بخشیده و در سر ستون ها که به سبک کرنتی است ، نقوش برگ کنگری متداول این سبک ،به برگ مو سبک سامره تغییر یافته است.

طاق های مسجد ابن طولون بسیار عریض طراحی شده است . بنابراین سطح زیرین آن زمینه مناسبی برای ارائه گچ بری است . 10 قطعه از این گچ بری ها به خوبی حفظ شده که طرح آنها شامل یک نوار مرکزی پهن و دو حاشیه باریک با نقش هندسی و گیاهی به سبک سامره است . یک نوار گچ بری شده نیز در هر دو روی دور طاق ها ایجاد شده که ابتدا با زاویه قائمه به سوی طاق کناری معطوف می گردد و سپس در امتداد یک خط افقی به آن می رسد . کتیبه کوفی مشهور مسجد به فاصله 20 سانتی متری در بالای این نوار به عرض 30 سانتی متر بر روی چوب منبت کاری شده است . تخمین زده اند که این پیشانی بیش از دو کم طول داشته و در حدود یک شانزدهم از آیات قرآن کریم را شامل بوده است پنجره های واقع در دیوار خارجی رواق ها شاهکاری از  هنر گچ بری است .

3 یا 4 قطعه از نمونه های نخستین شبکه های آن باقی مانده که طرح بعضی از آنها شامل دایره های تقسیم شده به نیم و ربع دایره و کاملا مشابه طرح یکی از مشبک های مرمرین مسجد جامع دمشق است . دو نمونه دیگر شامل ترکیبی از اشکال شش گوشه و مثلث های متساوی الاضلاع است  دیوار خارجی رواق ها 10 متر ارتفاع دارد و یک پیشانی با تزئینات کنگره ای به ارتفاع 3 متر بخش فوقانی آن را آراسته است . چنین می نماید که معمار برآن بوده که دیوار های بلند را از عرض به دو بخش تقسیم کند . در بخش زیرین 7 در ورودی مستطیل شکل ساخته شده و در بخش زبرین 31 پنجره ایجاد کرده  که پایه آنها بر خط محور این تقسیم قرار دارد . این تقسیم جالب یکنواختی دیوار های سا ده را از میان برده و یکی از زیبا ترین عوامل بنا یعنی پنجره را پدید آورده است طرفین روزنه های نورگیر در پشت بغل های دیوار خارجی صحن ، گل های کوکب 8 پر با گلبرگ های فرو رفته گچ بری شده و ردیفی از همین گل ها به شکل یک پیشانی زیر رخ بام ساخته اند .

سقف :

سقف نخستین مسجد از تنه های ستبر نخل بوده که با تخته به شکل مربع مستطیل به اندا زه ای 50 در 30 سانتی متر غلاف شده و شاه تیر هایی را تشکیل می داده که به فاصله 25/1 متر ( از مرکز به مرکز ) قرار داشته است . رو و میان آنها را با قاب های چوبی تزئین کرده بوده اند . از سقف نخستین ، بخش کوچکی بازمانده بود که در تعمیرات اساسی مسجد سطح خارجی آن به همان شیوه بازسازی شده است .

به هنگام تغییرات چند تنه از سرو های آسیای صغیر نیز به دست آمد که به عقیده کرسول («معماری 000 » بایست در نخستین تعمیرات بنا به کار گرفته شده باشد ، اما در مدیحه ای که سعید القاص در ستایش احمد بن طولون و مسجد ساخته او سروده ، به کار برد  سرو کوهی  در بنای مسجد اشاره شده است . بنابرین افزون بر تنه نخل از سرو کوهی نیز  در ساختن سقف مسجد استفاده کرده بوده اند .

فواره :

در میانه  صحن مسجد بنایی با گنبد زرین و پنجره های مشبک  که به هر سو گشوده می شود ، ساخته بوده اند که بر پایه 10 ستون مرمر قرار داشته و 16 ستون مرمر دیگر آن را محصور می کرده است . کف آن نیز پوشیده از سنگ مرمر بوده و در زیر گنبد یک سنگاب بزرگ مرمرین به قطر دهانه 4 ذرع که آب از فواره آن فوران می کرده ، قرار داشته است . بر پشت بام آن  نیز ساعت خورشیدی نصب کرده و دور بام را نرده ای از چوب ساج کشیده بوده اند . این فواره در جمادی الثانی در آتش سوخت . وجود وضو گاه در پشت مسجد نشان می دهد که این فواره بیشتر برای زیبایی و یا ویژه آشامیدن آب برای نمازگزاران بوده است . 

:: برچسب‌ها: دانلود , رایگان , ورد , مقاله , word , پژوهش , تحقیق , مسجد احمد ابن طولون , معماری , معماری ایرانی , باستان شناسی , معماری ایران باستان , بناهای سنتی , مقاله در مورد معماری ایرانی ,
:: بازدید از این مطلب : 130

|

امتیاز مطلب : 0

|

تعداد امتیازدهندگان : 0

|

مجموع امتیاز : 0

مقدمه:

 با نگاهي اجهالي به فضاهاي ورودي بناهاي اسلامي ايران خاصه يزد اين موضوع به ذهن خطور مي كند كه وسعت اين فضا و تحليل و حتي معرفي اين فضاها از يك پروژه‌‌ي  انفرادي دانشگاهي فراتر رفته و به يك تحقيق علمي با نفرات بيشتر و كار مداوم و دامنه دار تبديل خواهد شد با اين حال من در اين پروژه ي تحقيقي سعي كرده‌ام هم مشاهدات و مطالعات خود را سهيم گردانم و از عكس هاي زنده اي كه خود برداشته ام استفاده نمايم و هم از منابع مرتبط كه از مركز اسناد ميراث فرهنگي يزد بدست آورده ام استفاده نموده و هم چند كروكي از مفاهيم را براي فهم بهتر و ارايه ي دقيق تر تنظيم نمايم انشاءا… كه در اين مهم موفق بوده باشم.

 ضمناً ذكر اين نكته واجب است كه تمام تحليل هاي نوشته شده در زير عكس ها برداشتهاي شخصي با توجه به مطالعه ي مبسوط اينجانب راجع به ورودي بناهاي سنتي مي باشد. خلاصه اين كه من اين تحقيق مختصر را به هفت بخش تقسيم نموده و راجع به هر بخش جداگانه توضيح و معرفي نموده ام. و در انتها عكس ها و كروكي ها را با توجه به داشته هايم ارايه نموده ام.

 

پيش درآمد

ما در فضاهاي ورودي ابنيه ي سنتي وقتي به گذشته بر مي گرديم خصوصاً در معرفي ورودي فضاهاي مساجد اوليه فقط به نوعي ورودي بسيار ساده برخورد مي كنيم بنام درگاه يا در گاهي كه در واقع نوعي نماد تعريف ساده ي فضاي داخل و جدا كردن آن از  بابت خارج مجموعه بوده است و از لحاظ كاركردي هم فضايي عبوري كه از طريق آن بر مسجد دسترسي پيدا مي كرده اند از جالب آنكه پس از طي قرون و زمانها اين ورودي ساده بر هفت بخش يا سلسله مراتب ورودي كه به شرح آن در پي مي آيد تقسيم شده است.

11 پيش خان ( جلوخان) 12 بيش طاق 13 درگاي  14 هشتي 15 دالان  16 ايوان ( در بعضي بنا) 17 ساباط

حال بعد از معرفي ورودي بناهاي مهم به شرح و بسط هر يك از اين فضاهاي ورودي و اجزاء تشكيل دهنده ي آنها مي رسيم.

بناهاي مهم و ورودي هاي آن

مسجد- مدرسه- هزار (بقعه)- كاروانسرا- باغ- كاخ- خانه – حمام

مساجد: انواع مساجد را از لحاظ خصوصيات ساختماني فضاهاي ورودي به سه گروه مي توان طبقه بندي كرد. 1- مساجد جامع كه فضاهاي ورودي آنها با طراحي از پيش تعيين شده و طراحي شده ساخته شده اند و زمان احداث آنها يا فضاهاي ورودي آنها از دوره ايلخانان به بعد بوده است اين مساجد كما بيش داراي همه يا بيشتر اجزا هاي فضاهاي ورودي و عناصر آنها بوده اند و تمام اصول طراحي و سلسله مراتبي در آنها رعايت شده است. دوم: مساجد بزرگ و متوسطي كه تنها برخي از اجزاي ورودي تكامل يافته دارند كمابيش تمام مساجدي كه دروه هاي ما قبل ايلخانيان ساخته شده اند از اين چنين هستند و سوم اينكه مساجدي كه تمام فضاي ورودي آنها تنها شامل يك درگاه يا يك درگاه و سردر بوده است مانند مساجد صدر اسلام.

اهدافي كه در طراحي فضاهاي ورودي مورد توجه بوده اند و تمام اصول سلسله مراتب و اجزا و عناصر در آنها بكار گمارده شده است را كه تنها در بهترين مساجد از لحاظ فضاي ورودي مي توان يافت بدين شرح است:

1- ورود به صحن (حياط) يا شبستان در امتداد جهت قبله

2- ابتدا ورود به صحن و سپس ورود به شبستان و گنبد خانه ( در مساجد درونگرا)

3- ورود به صحن در امتداد محور تقارن صحن يا در راستاهايي به موازات آن

نكته: در بعضي از مساجد كه ورود به صحن در امتداد محور تقارن بنابر جهت گيري مسجد نسبت به فضاي اطراف معبر ميسر نمي شد اين معضل را با طراي دالان يا دالانيهاي حل مي نموده اند.

1- ورود به فضاهاي داخلي مسجد با طمأنينه و به تدريج نه ناگهاني.

2- حل مسئله ي اختلاف جهت بين محور قبله و محور معبر يا ميدان متصل به مدخل مسجد در فضاي ورودي.

3- درا نتها مشخص كردن محل ورود به مسجد براي كساني كه در فاصله اي دور قرار دارند.

نكته: فضاهاي ورودي مساجد برون گرا – مساجدي كه صحن ندارند- داراي اجزاي كمتري نسبت به مساجد درونگرا مي باشد.

مدرسه ها: مدارس از لحاظ خصوصيات فضاي ورودي به دو گروه قابل تقسيم است:

1-  مدرسه هاي كوچك يا متوسط كه فضاي ورودي آنها نسبتاً ساده و از دو يا چند جز تشكيل شده است . 2- مدرسه – مسجد هاي بزرگ مانند مسجد – مدرسه اي سپهسالار تهران – يا مسجد مدرسه ي آقا بزرگ كاشان كه فضاي ورودي آنها كما بيش به فضاهاي ورودي مساجد جامع شبيه است.

برخي از اهداف تركيب طراحي شده ي فضاي ورودي مدارس بزرگ داراي طراحي ماست معمارانه به شرح زير مي باشد:

1- ورود به حياط مدرسه در امتداد محوري مستقيم.

2- ورود در امتداد يكي از محورهاي تقارن حياط.

3- ورود با طمأنينه و به تدريج به فضاي دروني مدرسه.

4- حل مسئله ناهماهنگي بين جهت قبله با جهت معبر يا ميدان كنار مدرسه.

در مسجد – مدرسه هاي كه فضاي مسجد در آنها به قدري وسيع بود كه بنا از كاركرد عبادي قابل ملاحظه اي در شهر برخوردار بود سعي مي كردند صحن مسجد - مدرسه را مانند مساجد در امتداد قبله بسازند و در مواردي كه بين معبر و جهت قبله و ورودي مدرسه اختلاف بوجود مي آمد سعي مي كردند اين معضل را توسط طراحي جهت گيري ورودي و طراحي دالان حل كنند.

بقعه ها: اين مزارها از لحاظ كاركردي به 2 دسته تقسيم مي شدند.

1) بقعه هايي كه فضاي اصلي مزار همراه فضاي كناري پيرامون آن است.

2) بقعه هايي كه به سبب اهميت كاركردي در طول زمان و به تدريج توسعه يافته و بافت هاي ديگري نظير مهمانسرا- بازارچه- مسجد و ساير ابنيه در كنار آنها ساخته شده است. مانند آستان مبارك حضرت امام رضا(ع)- مجموعه ي حضرت معصومه (س)- مجموعه شاه نعمت الله وحي در گرگان ….

توجه: اكثر بقعه ها در نمونه ي اول به صورت برون گرا طراحي مي شدند ولي در نمونه دوم باز هم ورودي ها داراي سلسله مراتب و آداب مانند طراحي مساجد و مدرسه ها بوده اند.

كاروان سراها: كاروان سراها بر دو دسته تقسيم مي شدند:

1) كاروان سراهاي درون شهري    2) كاروان سراهاي برون شهري

1) در مورد كاروان سراهاي درون شهري مي توان اين چنين گفت كه اين كاروان سراها معمولاً در كنار معابر اصلي شهرها نظير بازارها طراحي مي شدند، اين كاروان سراها معمولاً حداقل داراي2 ورودي بوده اند و تعدادي از آنها3 يا حتي4 ورودي داشته اند.

علت طراحي2 يا بيشتر ورودي براي اين كارون سراها دسترسي آسان تر عابرين و كاسبين به معابر اطراف و ورود و خروج آسان تر بوده است. ديگر نكته اين كه اين كاروان سراها معمولاً فاقد جلوخان و پيش طاق برخلاف مساجد و مدرسه هاي بزرگ بوده است كه علت آن را هم مي توان ارزش بالاي زمين در اين مكان ها و در داخل شهرها و در بافت هايي نظير بازارها دانست.

2) كاروان سراهاي برون شهري، اين كاروان سراها برخلاف سلف خلف خود يعني كاروان سراهاي درون شهري فقط و فط داراي يك وردي آن هم ورودي مستقيم و سهل الوصول بوده اند و برخلاف كاروان سراهاي درون شهري داراي پيش طاق نيز بوده اند علت تك ورودي بودن اين نوع كاروان سراها كنترل رفت وآمد و در نتيجه ايجاد امنيت كالاها و مسافران بوده است.

 

باغ:

1) باغ هاي ميوه كه معمولاً در حومه ي شهرها بوده اند كه داراي ورودي ساده اي بودند كه تشكيل شده است از يك درگاه و يك درب ورودي.

2) باغ هايي كه در داخل شهرها و حاشيه انها قرار داشته اند و به منظور اقامت دائم يا موقت اعيان و رجال ساخته مي شدند.

اين باغ ها عموماً داراي سلسله مراتب ورودي بوده اند.

معمولاً ساختماني در كنار ورودي اين باغ ها بوده است كه به نام عمارت سردر شناخته مي شده است و براي استفاده ي خدمه ي باغ بوده است و عمارت كوشك كه بنايي برون گرا بوده و در وسط باغ قرار داشته است كه پيرامون آن را فضاي سبز فراگرفته و داراي4 نما بوده است.

كاخ: فضاي ورودي و سردر كاخ بسيار مهم بوده است و اهميت آن چنان بوده كه اگر يك كاخ فاقد يك فضاي ورودي بسيار با شكوه بوده ترجيح مي دادند كه يك جلو خان كه گاه به صورت ميدان بوده است براي آن بسازند.

خانه: فضاي ورودي خانه ها به تبعيت از اهداف مذهبي و اجتماعي به صورتي طراحي مي شده است كه افراد به صورت ناگهاني و يكمرتبه وارد فضاي خانه نشوند و همچنين از فضاي ورودي- درگاه يا هشتي- به فضاي داخلي خانه ديد مستقيم وجود نداشته باشد.

بسياري از خانه ها از دو بخش اندروني و بيروني تشكيل شده بودند و معمولاً بعد از درب ورودي وارد هشتي و از هشتي دو راه جداگانه منشعب و به هر كدام از فضاهاي دروني و بروني منتهي مي گرديد.

در دو راه ها و شهرهايي كه مردم از لحاظ اجتماعي از حمله بيگانگان يا تعدي زورمندان در امان نبودند فضاي ورودي خانه ها را به شكل ساده و بدون تزئينات مي ساختند كه جلب توجه نكند.

حمام: به نظر مي رسد مهمترين هدف در تركيب و طراحي فضاي ورودي حمام ها، جلوگيري از تبادل حرارتي ناخوشايند و غيرقابل كنترل بين فضاي بيروني و فضاي درون حمام بوده است تا به اين ترتيب هواي داخل از حرارت كافي برخوردار باشد. در مواردي كه شكل زمين به گونه اي بود كه امكان طراحي و احداث يك مسير نسبتاً طولاني وجود داشت، حتي الامكان مسير حركت را طولاني مي كردند و در طي مسير يك يا چند تغيير جهت ايجاد مي كردند. در سردر ورودي بسياري از حمام ها كه نقش‌هايي مربوط به داستان هاي شاهنامه از جمله تصاويري از رستم و سهراب ترسيم مي كردند.

بخش دوم

اجزاي تشكيل دهنده ورودي هاي سنتي

 

مقدمه:

هر فضاي ورودي از يك يا چند بخش تشكيل مي شده است كه هر كدام داراي خصوصيات كاركردي يا نهادين بوده اند.

1) پيش خان: فضاي وسيع و بزرگي است كه در جلوي پيش طاق بعضي از بناهاي مهم و بزرگ مانند مسجد جامع يزد طراحي مي شده است. يكي از اهداف احداث پيش خان اهميت بخشيدن به فضاي ورودي بنا و تمايز آن از فضاهاي اطراف مي بوده است. بدنه‌هاي پيش خان ها را معمولاً طراحي مي كردند آن جبهه از پيش خان كه فضاي ورودي بنا در آن قرار داشت از بهترين طراحي برخوردار بوده است. در برخي موارد كه پيش خان در امتداد يك ميدان ممكن بوده كه موجب بشود حدود پيش خان از فضاي ميدان تأثير پذيرد، در اين صورت با طراحي يك عنصر معماري مانند دست انداز يا سكو محدوده ي پيش خان را تعريف مي نموده اند.

2) پيش طاق: پيش طاق فضايي سرپوشيده و نيمه باز مانند ايوان است كه در جلوي درگاه ورودي طراحي و ساخته مي شده است در بعضي از موارد در شهرهاي مختلف به پيش طاق همان جلوخان يا پيش خان گفته مي شده است. در بعضي از موارد در كنار دو جرز اين پيش طاق ها دو سكو طراحي و در نظر گرفته مي شده است. عموماً ارتفاع پيش طاق از ارتفاع ساير سطوح مجاور ان بيشتر بوده است. در بعضي از موارد نادر مانند مسجد جامع يزد ارتفاع پيش طاق به حدود چند برابر سطح مجاورش مي رسيده است.

معمولاً پيش طاق ها داراي تزئينات بسيار زياد بوده اند- معمولاً كاشي- و معمولاً باز كتيه ي احداث بنا را در زير يا قسمتي از اين پيش طاق ها قرار مي داده اند.

درگاه: فضاي كوچكي كه در ورودي در آن قرار مي گيرد درگاه خوانده مي شود.

از لحاظ ساختماني درگاه فضايي است كه در دو سوي آن دو جرز يا ديوار قرار گرفته است و چهارچوب در ورودي در آن نصب مي شود و طاق درگاه را نعل درگاه گويند به شكل قوس يا افقي است. طاق هاي قوسي شكل معمولاً با آجر و طاق هاي افقي غالباً با كمك تيرچوبي ساخته مي شده اند و عمق درگاه غالباً در اكثر بناها حدود5/0 متر است اما تا5/1متر نيز مي رسيده است.

هشتي (كرياس): هشتي يا كرياس فضايي است كه در بسياري از انواع فضاهاي ورودي قرار مي گرفته است و يكي از كاركردهاي آن تقسيم مسير به دو يا چند جبهه بوده است.

نكته اي كه در اينجا مطرح است در بناهايي كه هشتي آنها تنها يك راه داشته هشتي كاركرد يك فضاي تقسيم را نداشته است بلكه فضايي براي انتظار و شكوه مسير ورودي ساختمان كاربرد داشته است.

هشتي ها غالباً داراي نقشه هايي به شكل هشت ضلعي- نيم هشت- مستطيل بوده اند، از تزئينات هشتي مي توان به كاشي كاري- كاربندي و غيره اشاره نمود.

دالان: دالان ساده ترين جزء فضاي ورودي است كه تأمين ارتباط و دسترسي بين دو مكان، مهمترين كاركرد اصلي آن به شمار مي آيد.

در برخي از انواع بناها تغيير امتداد مسير عبور در دالان صورت مي گرفته است و به اين ترتيب مسئله ي محرميت را توسط دالاني كه امتداد غيرمستقيم به حياد ختم مي شده است را حل مي كردند.

عرض دالان ها بين2 تا5/3 متر و طول آنها بين2 تا10 متر بوده است.

ايوان: گاهي در بعضي از بناها به خصوص مساجد ايوان نيز به عنوان بخشي از فضاي ورودي در نظر و طراحي و ساخته مي شده است.

(مسجد جامع يزد) و مسجد جامع ورامين

ولي غالباً ايوان به عنوان يك فضاي نيمه باز اقامتي طراحي و ساخته مي شده است.

ساباط: بخشي از فضاي عبوري را كه سرپوشيده و مسقف مي شده است ساباط مي‌ناميدند. اين معبرهاي سرپوشيده كه در يزد به فراواني ساخته مي شده غالباً در شهرهاي گرم جهت ايجاد سايه و پديد آوردن فضاي عبوري مطلوب براي حركت و توقف طراحي و ساخته مي شده است. معمولً ساباط در جلوي فضاي ورودي بناهايي ساخته مي شد كه فاقد جلوخان بزرگ بوده اند.

رواق: رواق فضايي سرپوشيده و نيمه باز و ممتد است كه معمولاً جزء ورودي محسوب نمي شده ولي در بعضي از بناها مانند مسجد جامع يزد يكي از دهانه هاي رواق حكم ورودي را نيز داشته و با فضاي وردي تركيب مي شده است...

:: برچسب‌ها: رایگان , دانلود , مقاله , مقاله معماری , معماری ایرانی , معماری ایران باستان , باستان شناسی , ورد , پژوهش , تحقیق , word , فضاهاي ورودي بناهاي سنتي , بناهاي سنتي ,
:: بازدید از این مطلب : 181

|

امتیاز مطلب : 0

|

تعداد امتیازدهندگان : 0

|

مجموع امتیاز : 0